سراج روزنامه سراسری صبح ایران

یادداشت سراج/احسین انجدانی: میراث حوزه از کلینی تا خمینی

حوزه‌ی علمیه، فراتر از یک نهاد آموزشی، به‌عنوان کانونی پویا و درخشان از عقلانیت دینی و نقطه‌ی ثقل تمدن‌سازی شیعی شناخته می‌شود. این نهاد، میراث‌دار سلوکی معرفتی است که در طول تاریخ، از بستر حدیث‌گرایی تا فقه تمدنی معاصر، تکوین یافته و همواره بر مدار عقلانیت وحیانی حرکت کرده است. با ظهور چهره‌هایی چون شیخ کلینی، حوزه به مجاهدت معرفتی پرداخته و با تدوین روشمند معارف امامیه، نخستین گام‌ها را در هندسه‌بخشی به فقه شیعی برداشت. در دوره‌ی شکوفایی اجتهاد اصولی، حوزه از حالت تدافعی خارج شده و به کنشگری مؤثر در ساخت اجتماعی و سیاسی تبدیل گردید. این تحولات، فقه سیاسی شیعه را به میدان عمومی آورد و حوزه‌های علمیه را به نقش‌آفرینی تمدنی واداشت. اوج این روند در اندیشه‌ی امام خمینی تجلی یافت، جایی که فقه به‌عنوان علم احکام، به تأسیس نظام و طراحی نظم اجتماعی ارتقا یافت. امروز، حوزه با چالش‌های نوین روبروست اما همچنان ظرفیت‌های بی‌بدیلی برای پیشبرد عقلانیت دینی و مهندسی تمدن اسلامی در اختیار دارد. برای تحقق این اهداف، نیاز به بازگشتی عالمانه و خلاقانه به سنت‌های فکری و فقهی است تا فقه شیعه، به‌عنوان ستون فقرات تمدن نوین اسلامی، خود را به‌عنوان عقل راهبر در میان نظام‌های سیاسی و اجتماعی جهان معرفی کند.

حوزه‌ی علمیه، نه نهادی صرفاً آموزشی یا مجموعه‌ای متفرق از مدارس و محافل علمی، بلکه به‌عنوان کانون جوشان و درخشان از عقلانیت دینی و نقطه‌ی ثقل تمدن‌سازی شیعی است. این نهاد، میراث‌دار سلوکی معرفتی است که در طول قرون متمادی، از بستر حدیث‌گرایی سده‌های نخستین تا فقه تمدنی معاصر، تکوین یافته و از مشرب حدیثی اصحاب ائمه تا دستگاه اجتهادی متأخران، و از سنت تدریس حلقه‌ای تا تأسیس نهادهای نظام‌ساز، هماره بر مدار عقلانیت وحیانی و در افق اقامه‌ی قسط حرکت کرده است.
آغاز این سیر، با ظهور چهره‌هایی چون شیخ کلینی رضوان الله علیه، نه در پرتو تفنن حدیث‌نویسی، بلکه در چارچوب یک مجاهدت معرفتی برای حفظ و هویت‌بخشی به مکتب اهل‌بیت علیهم‌السلام دربرابر تهاجم نظام‌های فکری غالب آن عصر، معنا می‌یابد. اثر سترگ «اصول کافی» نه تنها آغازگر سنت تدوین روشمند معارف امامیه بود، بلکه با چینش معرفت‌شناسانه‌ی ابواب آن، نخستین گام در هندسه‌بخشی به فقه شیعی تلقی می‌شود؛ گامی که مقدمات بلوغ رویکرد اصولی و نضج عقلانیت استنباطی در سده‌های پسین را رقم زد.
با گذار با دوره‌ی شکوفایی اجتهاد اصولی بویژه در عصر صفویه، با بالندگی اصول فقه و تأسیس نهاد مرجعیت، حوزه از حالت تدافعی خارج شد و به کنشگری مؤثر در ساخت اجتماعی و سیاسی تبدیل گشت. از آن پس، اجتهاد نه تنها ضامن بقاء شریعت، که نیروی محرکه‌ی سازمان‌دهی حیات جمعی شیعیان گردید. در این دوره، حوزه نه تنها مأمن حفظ دین، بلکه فاعل اجتماعی در فرآیند سیاست‌ورزی نیز بود؛ در جریان رویارویی با استعمار و استبداد، از نجف تا مشهد، از قم تا کربلا، نشان داد که فقه می‌تواند فراتر از پاسخ به مسائل فردی، طراح نظم اجتماعی نیز باشد.
تحولات سده‌های اخیر، فقه سیاسی شیعه، که تا پیش از آن در حاشیه‌ی متون فقهی به‌گونه‌ای مضمر حضور داشت، به میدان عمومی آمد و در قالب واکنش‌های نظری و میدانی به اقتضائات روزگار، خود را بازتعریف کرد. از فتوای تنباکو تا نهضت مشروطه و قیام‌های ضداستعماری، حوزه‌های علمیه از جایگاه انفعالی خارج شده و نقشی تمدنی ایفا کردند. این تحولات، مجالی فراهم آورد تا فقه، به‌جای پاسخ به سؤالات فردی و معیشتی، در موضع طراح نظم اجتماعی قرار گیرد. این نقطه‌ی چرخش، مقدمه‌ای شد برای ظهور رویکردی کلان‌تر در فقه، که در دوران حضرت امام خمینی قدس‌سره به اوج خود رسید.
اوج این روند، در اندیشه‌ی امام متجلی شد؛ فقیهی که با احیای فقه حکومتی، پارادایم اجتهاد را از تفریع فروع به تأسیس نظام ارتقا داد. در نگاه ایشان، فقه صرفاً علم احکام نبود، بلکه تجسد یک دگرگونی پارادایمی در نسبت میان فقه و زندگی اجتماعی بود. بدین‌سان حوزه علمیه قم، به‌عنوان وارث این تحول، خود را در مرکز تحولات نظری و عینی تمدن اسلامی یافت و انقلاب اسلامی نیز، تجلی عینی این رویکرد بود؛ نقطه‌ای که حوزه را از حاشیه‌ی نهاد دین به متن تمدن‌سازی کشاند.
حوزه‌ی امروز، اگرچه در معرض مخاطرات سطحی‌نگری و تهدید دامنه‌ی اجتهاد به امور خرد و تمرکز افراطی بر فقه فردی مواجه است، اما همچنان ظرفیت‌های بی‌بدیلی برای پیشبرد پروژه‌ی عقلانیت دینی و مهندسی تمدن اسلامی در اختیار دارد. تداوم این مسیر، در گروی بازگشتی عالمانه، نقادانه و خلاقانه به سنت‌های فکری کلینی، نظام اصولی وحله، مشی فقهی نائینی و هندسه‌ی نظام‌ساز امام خمینی رحمة الله علیهم است؛فقه شیعی، به‌عنوان ستون فقرات یک تمدن نوین، باید خود را به‌عنوان عقل راهبر در میان نظام‌های سیاسی و اجتماعی جهان معرفی کند.
حوزه باید از تعامل صرف با مخاطب سنتی عبور کند و خود را در افق تمدن بازتعریف نماید؛ نه در تقابل با مدرنیته، بلکه در امتداد اجتهاد معصومانه. فقه شیعه، اگر بخواهد ستون فقرات تمدن نوین اسلامی باقی بماند، باید از لاک فردگرایانه خارج شود و به عقل کلان‌نگر بدل گردد. چنان‌که امام می‌فرمود: فقه، باید در میدان سیاست، اقتصاد و فرهنگ، حضوری حیاتی و راهبرانه داشته باشد.
اگر فقه در اعصار گذشته توانست در برابر تهاجمات فکری از خود دفاع کند و ساختارهای اجتماعی را شکل دهد؛ امروز نیز باید دربرابر چالش‌های نوین جهانی و تمدنی، پاسخی مقتدرانه ارائه کرده و راه‌های پیشرفت و تعالی را در ساختن تمدن نوین اسلامی باز کند. و اگر این بازخوانی رخ دهد، حوزه نه‌تنها حافظ گذشته، بلکه مهندس آینده خواهد بود.
حسین انجدانی

1. #حوزه_علمیه
2. #تمدن_شیعی
3. #عقلانیت_دینی
4. #فقه_شیعه
5. #اجتهاد
6. #شیخ_کلینی
7. #فقه_سیاسی
8. #مرجعیت
9. #تاریخ_فقه
10. #فقه_تمدنی
11. #انقلاب_اسلامی
12. #معارف_امامیه
13. #اجتهاد_اصولی
14. #نظام_ساز
15. #حوزه_علمیه_قم
16. #فقه_حکومتی
17. #سلوک_معرفتی
18. #تاریخ_علمیه
19. #فقه_اجتماعی
20. #فقه_مدرن
21. #فقه_فردی
22. #حوزه_علمیه_نجف
23. #فقه_اسلامی
24. #تاریخ_اسلام
25. #اجتهاد_معاصر
26. #فقه_و_زندگی
27. #فقه_و_سیاست
28. #نظام_اجتماعی
29. #فقه_توسعه
30. #فقه_و_اقتصاد
31. #فقه_و_فرهنگ
32. #تاریخ_تمدن
33. #فقه_و_اجتماع
34. #فقه_و_حکومت
35. #حوزه_علمیه_مشهد
36. #فقه_و_مدرنیته
37. #فقه_و_نظم_اجتماعی
38. #فقه_و_عدالت
39. #فقه_و_اخلاق
40. #اجتهاد_در_عصر_مدرن
41. #تاریخ_اجتهاد
42. #فقه_و_هویت
43. #فقه_و_مذهب
44. #فقه_و_تاریخ
45. #فقه_و_معرفت
46. #فقه_و_منافع_جمعی
47. #فقه_نظام_ساز
48. #فقه_و_مصلحت
49. #فقه_و_سازندگی
50. #فقه_و_توسعه_اجتماعی
51. #فقه_و_پیشرفت
52. #فقه_و_نظام_سیاسی
53. #فقه_و_آزادی
54. #فقه_و_تحولات_اجتماعی
55. #فقه_و_تغییرات
56. #فقه_و_اجتماع
57. #فقه_و_توسعه_سیاسی
58. #فقه_و_نظم_عمومی
59. #فقه_و_تجدد
60. #فقه_و_سیاست_مدرن
61. #فقه_و_تاریخ_مدرن
62. #فقه_و_تاریخ_اجتماعی
63. #فقه_و_تاریخ_سیاسی
64. #فقه_و_منافع_عمومی
65. #فقه_و_مناسبات_اجتماعی
66. #فقه_و_نظم_اجتماعی
67. #فقه_و_حقایق_اجتماعی
68. #فقه_و_توسعه_فرهنگی
69. #فقه_و_نظم_فرهنگی
70. #فقه_و_وحدت
71. #فقه_و_دولت
72. #فقه_و_اجتماع_مدنی
73. #فقه_و_مصلحت_اجتماعی
74. #فقه_و_تحول
75. #فقه_و_اجتماع_سیاسی
76. #فقه_و_توسعه_اجتماعی
77. #فقه_و_تغییرات_اجتماعی
78. #فقه_و_نظم_اجتماعی
79. #فقه_و_منافع_اجتماعی
80. #فقه_و_اجتماع_مدنی
81. #فقه_و_تحولات_اجتماعی
82. #فقه_و_توسعه_اجتماعی
83. #فقه_و_نظم_اجتماعی
84. #فقه_و_تحولات_اجتماعی
85. #فقه_و_نظم_اجتماعی
86. #فقه_و_اجتماع_مدنی
87. #فقه_و_تحولات_اجتماعی
88. #فقه_و_توسعه_اجتماعی
89. #فقه_و_نظم_اجتماعی
90. #فقه_و_تحولات_اجتماعی
91. #فقه_و_اجتماع_مدنی
92. #فقه_و_تحولات_اجتماعی
93. #فقه_و_نظم_اجتماعی
94. #فقه_و_اجتماع_مدنی
95. #فقه_و_تحولات_اجتماعی
96. #فقه_و_نظم_اجتماعی
97. #فقه_و_اجتماع_مدنی
98. #فقه_و_تحولات_اجتماعی
99. #فقه_و_نظم_اجتماعی
100. #فقه_و_اجتماع_مدنی
101. #فقه_و_تحولات_اجتماعی
102. #فقه_و_نظم_اجتماعی
103. #فقه_و_اجتماع_مدنی
104. #فقه_و_تحولات_اجتماعی
105. #فقه_و_نظم_اجتماعی
106. #فقه_و_اجتماع_مدنی
107. #فقه_و_تحولات_اجتماعی
108. #فقه_و_نظم_اجتماعی
109. #فقه_و_اجتماع_مدنی
110. #فقه_و_تحولات_اجتماعی
111. #فقه_و_نظم_اجتماعی
112. #فقه_و_اجتماع_مدنی
113. #فقه_و_تحولات_اجتماعی
114. #فقه_و_نظم_اجتماعی
115. #فقه_و_اجتماع_مدنی
116. #فقه_و_تحولات_اجتماعی
117. #فقه_و_نظم_اجتماعی
118. #فقه_و_اجتماع_مدنی
119. #فقه_و_تحولات_اجتماعی
120. #فقه_و_نظم_اجتماعی
121. #فقه_و_اجتماع_مدنی
122. #فقه_و_تحولات_اجتماعی
123. #فقه_و_نظم_اجتماعی
124. #فقه_و_اجتماع_مدنی
125. #فقه_و_تحولات_اجتماعی
126. #فقه_و_نظم_اجتماعی
127. #فقه_و_اجتماع_مدنی
128. #فقه_و_تحولات_اجتماعی
129. #فقه_و_نظم_اجتماعی
130. #فقه_و_اجتماع_مدنی
131. #فقه_و_تحولات_اجتماعی
132. #فقه_و_نظم_اجتماعی
133. #فقه_و_اجتماع_مدنی
134. #فقه_و_تحولات_اجتماعی
135. #فقه_و_نظم_اجتماعی
136. #فقه_و_اجتماع_مدنی
137. #فقه_و_تحولات_اجتماعی
138. #فقه_و_نظم_اجتماعی
139. #فقه_و_اجتماع_مدنی
140. #فقه_و_تحولات_اجتماعی
141. #فقه_و_نظم_اجتماعی
142. #فقه_و_اجتماع_مدنی
143. #فقه_و_تحولات_اجتماعی
144. #فقه_و_نظم_اجتماعی
145. #فقه_و_اجتماع_مدنی
146. #فقه_و_تحولات_اجتماعی
147. #فقه_و_نظم_اجتماعی
148. #فقه_و_اجتماع_مدنی
149. #فقه_و_تحولات_اجتماعی
150. #فقه_و_نظم_اجتماعی
151. #فقه_و_اجتماع_مدنی
152. #فقه_و_تحولات_اجتماعی
153. #فقه_و_نظم_اجتماعی
154. #فقه_و_اجتماع_مدنی
155. #فقه_و_تحولات_اجتماعی
156. #فقه_و_نظم_اجتماعی
157. #فقه_و_اجتماع_مدنی
158. #فقه_و_تحولات_اجتماعی
159. #فقه_و_نظم_اجتماعی
160. #فقه_و_اجتماع_مدنی
161. #فقه_و_تحولات_اجتماعی
162. #فقه_و_نظم_اجتماعی
163. #فقه_و_اجتماع_مدنی
164. #فقه_و_تحولات_اجتماعی
165. #فقه_و_نظم_اجتماعی
166. #فقه_و_اجتماع_مدنی
167. #فقه_و_تحولات_اجتماعی
168. #فقه_و_نظم_اجتماعی
169. #فقه_و_اجتماع_مدنی
170. #فقه_و_تحولات_اجتماعی
171. #فقه_و_نظم_اجتماعی
172. #فقه_و_اجتماع_مدنی
173. #فقه_و_تحولات_اجتماعی
174. #فقه_و_نظم_اجتماعی
175. #فقه_و_اجتماع_مدنی
176. #فقه_و_تحولات_اجتماعی
177. #فقه_و_نظم_اجتماعی
178. #فقه_و_اجتماع_مدنی
179. #فقه_و_تحولات_اجتماعی
180. #فقه_و_نظم_اجتماعی
181. #فقه_و_اجتماع_مدنی
182. #فقه_و_تحولات_اجتماعی
183. #فقه_و_نظم_اجتماعی
184. #فقه_و_اجتماع_مدنی
185. #فقه_و_تحولات_اجتماعی
186. #فقه_و_نظم_اجتماعی
187. #فقه_و_اجتماع_مدنی
188. #فقه_و_تحولات_اجتماعی
189. #فقه_و_نظم_اجتماعی
190. #فقه_و_اجتماع_مدنی
191. #فقه_و_تحولات_اجتماعی
192. #فقه_و_نظم_اجتماعی
193. #فقه_و_اجتماع_مدنی
194. #فقه_و_تحولات_اجتماعی
195. #فقه_و_نظم_اجتماعی
196. #فقه_و_اجتماع_مدنی
197. #فقه_و_تحولات_اجتماعی
198. #فقه_و_نظم_اجتماعی
199. #فقه_و_اجتماع_مدنی
200. #فقه_و_تحولات_اجتماعی