یادداشت امروز
نجمه صالحی، دکتری تاریخ اسلام:به بهانه نفس‌های آخر «یک مسجد تاریخی»
در برخی از منابع مکتوب تاریخی شهر اصفهان را تا دوران صفویه، مرکز تشیع و شهر شیعه‌نشین نمی‌دانستند؛ بنابر این وجود مسجد جامع اصفهان و کتیبه بسیار زیبا و منحصر به فرد آن همچنین مسجد جامع هفت شویه و کتیبه موجود که در آن صلوات کبیره و صلوات بر حضرت خدیجه(سلام الله علیها) حک شده و بقعه پیر بکران که حاوی صلوات کبیره و نام چهارده معصوم(علیهم السلام) و حضرت خدیجه(سلام الله علیها) است، دلیل قاطعی برای رد نظریه یادشده هستند.
معماری ایرانی با ورود اسلام، باورهای اعتقادی و اصولی تازه‌ای را به نمایش گذاشت و معماری ایرانی_اسلامی را در عِداد الگوی معماری قرار داد، الگویی که در سیر تاریخی تکامل یافت و به شاخصه‌های گاه منحصر به فرد معماری ایرانی_اسلامی تبدیل شد.
تک تک آثاری که با تکیه بر معماری اسلامی بنا شده‌اند، به عنوان یک سنت تاریخی مهم و به مثابه بخشی از هویت معماری در ایران اسلامی شناخته می‌شوند.
معماری به عنوان نمونه بصری می‌تواند اساسی‌ترین بستر اصلی فرهنگ یک ملت باشد. واکاوی آموزه‌های معنوی پنهان در هویت حکمت و هنر معماری گذشته ایرانی می‌تواند نقش بسزایی در معناگرایی معماری اسلامی داشته باشد.
در دنیای کنونی بی‌اهمیتی و کم‌توجهی به ریشه‌های اصلی معماری ایرانی_اسلامی، سبب بیگانگی معماری عصر امروز با بنیادهای مفهومی آن شده است. با تأمل در آثار و معماری پیشین، اصول و تفکر خاص پنهان در حکمت اسلامی ایران آشکار می‌شود. تلفیق این اصول با ضرورت‌های زندگی امروز می‌توان در کنار حفظ ارزش‌های معماری ایرانی به رویکردی نوین در طرح معماری دست یافت.
معماری ایران در دوران اسلامی به مثابه کارآمدترین ابزار خلق فضا توانسته آثار درخشان و مانایی را در شهرسازی به وجود آورد. خلق آثار شاخص معماری اسلامی در ایران، از قرون اولیه اسلامی آغاز شد و در دوران آل بویه، سلجوقیان و ایلخانان به شکوفایی و در عصر صفویه و پس از آن به نقطه اوج خود رسید.
بناهای به‌جامانده از این دوران با وجود اینکه از نظر هنری و زیبایی بصری، در درجه والایی قرار داشتند؛ اما «زخرف» هم نداشتند به این معنا که تزیینات بی‌ارتباط و منافی تقدس مکان در آن بناها استفاده نمی‌شد و متناسب با قدسیت مکان، بناها آراسته می‌شدند.
متأسفانه معماری و شهرسازی سنتی ایران در دوران معاصر و با گسترش ارتباط با جهان غرب، از تفکرات و سبک‌های مدرن تأثیر پذیرفته است؛ به این معنا که حتی مساجد جدید با تزیینات نامتناسب ساخته می‌شوند و از معماری اصیل ایرانی فاصله گرفته‌اند.
به دیگر سخن در عصر حاضر، تزیینات در معماری به تأسی از این جریان مشوش و بی‌هویت شده است و نمی‌توان در بسیاری از آن‌ها اثری از مفهوم سرزمینی، ملیت و هویت را بازیافت. همه این موارد توجه به احیای هویت تزییناتِ معماریِ ایرانی اسلامی را ضروری می‌نمایاند.
افزون بر معماری زیبای بسیاری از آثار تاریخی نظیر مساجد، بقعه‌ها، بارگاه‌ها، قدمگاه‌ها و آرامگاه‌ها، که شایسته توجه هستند؛ کتیبه‌هایی در این بناها وجود دارد که از یک‌سو متناسب با فضای قدسیت مکان بوده و از سوی دیگر بسیاری از باورهای عمومی مردم یا باورهای مورد قبول حکومت بر آن‌ها حکاکی شده است؛ از این رو می‌توان بسیاری از اعتقادات و ارزش‌های پذیرفته‌شده در جامعه آن دوران را به عنوان مستند تاریخی کشف کرد.
به عنوان نمونه در برخی از منابع مکتوب تاریخی شهر اصفهان را تا دوران صفویه، مرکز تشیع و شهر شیعه‌نشین نمی‌دانستند؛ بنابر این وجود مسجد جامع اصفهان و کتیبه بسیار زیبا و منحصر به فرد آن همچنین مسجد جامع هفت شویه و کتیبه موجود که در آن صلوات کبیره و صلوات بر حضرت خدیجه(سلام الله علیها) حک شده و بقعه پیر بکران که حاوی صلوات کبیره و نام چهارده معصوم(علیهم السلام) و حضرت خدیجه(سلام الله علیها) است، دلیل قاطعی برای رد نظریه یادشده هستند.
نکته در خور نگاه این است که مسجد جامع هفت‌شویه اصفهان مربوط به سده ۷ ه.ق و متعلق به دوره سلجوقی، در سال ۱۳۴۱به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است؛ اما هم اکنون در اثر غفلت متولیان حفظ آثار کهن، بخش عمده آن یعنی گنبد مسجد فروریخته و دیوارهایش آسیب بسیاری دیده است. باید دانست که با نابودی این بنا، بخشی از هویت اصیل ایرانی و یادگار پیشینیان، به فراموشی سپرده خواهد شد و بایسته است اهتمام بیشتری برای حفظ این اماکن صورت گیرد.
پایان
